Lý luận văn học (tiếng Anh : theory of literature) là một bộ môn của khoa nghiên cứu văn học có nhiệm vụ nghiên cứu bản chất, chức năng xã hội và thẩm mỹ, quy luật phát triển của sáng tác văn học, có tác dụng xác định phương pháp luận và phương pháp phân tích văn học. Các vấn đề của lý luận văn học gồm có ba nhóm : lý thuyết về các đặc trưng phản ánh đời sống hiện thực bằng hình tượng nghệ thuật, lý thuyết về cấu trúc của tác phẩm văn học và lý thuyết về quá trình văn học. Nhóm thứ nhất gồm các khái niệm : tính hình tượng, tính nghệ thuật, lý tưởng thẩm mỹ, thế giới quan và phương pháp sáng tác, tính nhân dân, tính giai cấp, tính đảng, các nguyên tắc đánh giá sáng tác văn học nói chung. Nhóm thứ hai gồm các khái niệm : nội dung và hình thức văn học như đề tài, chủ đề, cảm hứng chủ đạo, tư tưởng, tính cách, nhân vật, kết cấu, cốt truyện, các vấn đề phong cách văn học, luật thơ và thi pháp học lý thuyết. Nhóm thứ ba gồm các khái niệm : phong cách, phương pháp sáng tác, trào lưu, dòng, khuynh hướng văn học, các thể loại văn học, cuối cùng là quá trình văn học. Nhiều khái niệm và thuật ngữ lý luận văn học được hiểu và sử dụng khác nhau. Lý luận văn học hiện nay đang được phong phú thêm bởi nhiều vấn đề mới như ký hiệu văn học, lý thuyết tiếp nhận văn học, lý thuyết trần thuật,…
Là hệ thống khái niệm lý thuyết, trừu tượng hóa khỏi nội dung cụ thể, các khái niệm lý luận văn học có một tính chất phổ quát, rất chung, cho nên khi sử dụng phải được bổ sung và làm minh xác thêm về mặt lịch sử. Chẳng hạn, cũng là nhân vật văn học, nhưng nhân vật của chủ nghĩa cổ điển khác hẳn với nhân vật của chủ nghĩa lãng mạn và chủ nghĩa hiện thực.
Mặt khác, các thuật ngữ của lý luận văn học có một tính chất chức năng. Chúng chẳng những biểu hiện các khái niệm tương ứng với các hiện tượng, bình diện, thuộc tính của văn học, mà còn chỉ ra các chức năng của khái niêm lý luận văn học trong việc phản ánh các quy luật khái quát của văn học. Chẳng hạn, khi xem xét khái niệm cốt truyện, lý luận văn học chẳng những chỉ ra tính chất cụ thể của nó (cốt truyện hoang đường hay thực tế, tâm lý hay phiêu lưu, lãng mạn hay hiện thực, sinh hoạt hay lịch sử,…) mà còn chỉ ra chức năng của nó là khám phá tính cách qua hành động, phản ánh xung đột của đời sống qua hệ thống các biến cố tác phẩm,… cũng như mối liên hệ chức năng của nó với phương diện khác của tác phẩm văn học.
Lý luận văn học bắt đầu được nghiên cứu từ cổ xưa. Nhiều dân tộc có truyền thống lý luận văn học độc đáo. Các trào lưu văn học khác nhau xuất hiện cũng đề xuất những vấn đề lý luận văn học của mình. Lý luận văn học mác-xít gắn liền với phương pháp luận mác-xít, với kinh nghiệm nghệ thuật xã hội chủ nghĩa, là một trong những lĩnh vực quan trọng của nền văn học xã hội chủ nghĩa trong thế giới hiện nay.