Nguyên mẫu (tiếng Pháp: prototype) còn gọi là nguyên hình.
Những người có thực trong cuộc sống mà cuộc đời, tính cách, số phận, sự việc và tư tưởng của họ được nhà văn sử dụng làm chất liệu để sáng tạo các hình tượng nghệ thuật. Bá Bính, tên cường hào khét tiếng gian ác, dâm dục và Chí Phèo, một kẻ du côn, lêu lổng ở làng Đại Hoàng trước Cách mạng là những nguyên mẫu của hình tượng Bá Kiến và Chí Phèo trong truyện Chí Phèo của Nam Cao.
Nguyên mẫu có thể là kẻ vô danh, có thể là nhân vật lịch sử nổi tiếng. Nhân vật văn học có thể được xây dựng từ một hay nhiều nguyên mẫu khác nhau tùy thuộc vào giá trị chất liệu và ý đồ khái quát nghệ thuật của nhà văn, và không phải lúc nào cũng có thể dễ dàng gọi ra nguyên mẫu. Cách sử dụng nguyên mẫu còn phụ thuộc vào đặc trưng thể loại. Tìm hiểu hình tượng trong tương quan với nguyên mẫu sẽ giúp cho việc khám phá ý đồ và phương pháp nghệ thuật của nhà văn.