Lý thuyết thông tin và nghiên cứu văn học

Lý thuyết thông tin và nghiên cứu văn học (tiếng Nga: informatika i literaturovedenie) là một trong những phương tiện giao tiếp của con người, nghệ thuật do đó có bản chất thông tin. Thông tin nghệ thuật vừa có thuộc tính chung của thông tin, vừa có đặc trưng riêng. Nó gây nên sự tác động về cảm xúc và được truyền đi bằng hệ thống hình tượng nghệ thuật đã được cá thể hoá. Đặc trưng này của thông tin nghệ thuật được lý giải thông qua các khái niệm chung của lý thuyết thông tin như tính nguyên bản, độ dư thừa, sự lựa chọn, sự điều chỉnh, văn bản, mã, ký hiệu,… Đặc tính căn bản của thông tin nghệ thuật là: khám phá bản chất cá thể của các khách thể được mô tả bằng những phương tiện ký hiệu nào tương ứng với đối tượng miêu tả; truyền tải bằng phương tiện ký hiệu của thế giới quan lẫn nhân cách tác giả thông tin: nghệ sĩ. Tính đa nghĩa là đặc tính tất yếu của ký hiệu thẩm mỹ, nhưng trong nghệ thuật lại không thể có hai hệ thống ký hiệu khác nhau nào cũng mang ý nghĩa như nhau. Trong các văn bản nghệ thuật, ký hiệu phụ thuộc rất nhiều vào ngữ cảnh, bởi vậy ý nghĩa của ký hiệu là đơn nhất và không thể lặp lại. Do vậy không thể dịch hết một thông báo nghệ thuật sang một hệ thống ký hiệu khác.

Quan điểm về thông tin nghệ thuật một mặt gắn với việc áp dụng vào nghệ thuật những phương pháp phân tích cụ thể của lý thuyết thông tin (phương pháp thống kê số lượng để đánh giá phẩm chất thẩm mỹ của các khách thể nghệ thuật); mặt khác, gắn với ý đồ đem những khái niệm mới để lý giải lại quá trình nghệ thuật. Ví dụ : quan niệm về thông tin nghệ thuật được đặt trong tương quan với khái niệm về tính tổ chức của ngôn ngữ thơ (nhịp điệu, âm thanh, hệ thống hình tượng). Việc xác định thông tin nghệ thuật như là sự lựa chọn (gắn với sự hạn chế độ đa dạng) cho phép vạch ra tài nghệ và tình cảm thẩm mỹ của nghệ sĩ bộc lộ qua thông báo nghệ thuật. Việc xác định thông tin nghệ thuật như là sự giới hạn và sự khuếch đại độ đa dạng là tương ứng với các đặc tính của thông báo nghệ thuật trên các cấp độ hình thức và nội dung. Sự kết hợp hai mặt nói trên của thông báo nghệ thuật sẽ chi phối việc thực hiện dự đồ tư tưởng của nghệ sĩ.

Việc áp dụng lý thuyết thông tin vào mỹ học, nghệ thuật học và nghiên cứu văn học chỉ mới ở bước đầu và còn trong tình trạng có tranh luận. Các nhà nghiên cứu theo quan điểm mác-xít cho rằng các khái niệm và phương pháp của lý thuyết thông tin có thể hữu ích cho việc cắt nghĩa bản chất quá trình nghệ thuật nếu chọn được hướng tiếp cận nào phù hợp với nhân vật nghiên cứu cụ thể và không làm tan biến đặc trưng nghệ thuật.

* Bài viết này được sửa đổi lần cuối vào lúc 11:59 Sáng ngày 27/04/2017