Chủ nghĩa tự nhiên (tiếng Pháp : naturalisme) là một khuynh hướng văn học hình thành vào những năm 70 của thế kỷ XIX ở châu Âu và Mĩ.
Chủ nghĩa tự nhiên hình thành và xác định cương lĩnh trước tiên ở Pháp trên cơ sở triết học thực chứng của A. Công-tơ (1798 – 1857) nhà triết học và xã hội học Pháp, mỹ học của H. Ten (1828 – 1893) nhà triết học, mỹ học ngưòi Pháp và những tư tưởng của khoa học tự nhiên, trước hết là sinh lí học. ‘Tôi khảo cứu tình cảm và tư tưởng như người ta đã làm đối với các cơ năng và khí quan. Hơn nữa, tôi cho rằng hai loại sự kiện ấy đều cùng một loại bản chất, đều chịu sự chi phối của những tất yếu như nhau và chúng chỉ là mặt trái và mặt phải của cùng một cá thể. Cá thể ấy là vũ trụ.” (H. Ten). Có thể nói đây là trào lưu văn học lấy phương pháp khoa học tự nhiên làm cơ sở cho sáng tác. Những nguyên tắc mỹ học chính của chủ nghĩa tự nhiên có thể tóm tắt như sau :
- Sự nhận thức nghệ thuật cũng phải giống như sự nhận thức khoa học. Tác phẩm văn học được xem như là “tư liệu về con người”, và tiêu chuẩn mỹ học chủ yếu của nó là sự đầy đủ của hành động nhận thức được thể hiện trong đó.
- Từ bỏ việc luân lí hóa tác phẩm văn học, vì họ cho rằng cái thực tế được mô tả một cách khách quan lạnh lùng, chính xác với thái độ vô tư, khoa học tự bản thân nó đã đủ sức diễn cảm rồi.
- Văn học cũng như khoa học không có quyền lựa chọn tư liệu, đối với nhà văn không có những cốt truyện vô dụng và những đề tài không xứng đáng. Do đó, họ đã mở rộng hệ đề tài và thích thú với những hiện tượng “giản dị” của cuộc sống.
- Đặc biệt quan tâm tới việc nghiên cứu sinh hoạt vật chất. Theo họ, tính cách con người được quy định bởi bản chất sinh lí học và bởi môi trường được quan niệm chủ yếu là môi trường sinh hoạt vật chất, trực tiếp xung quanh, tuy không loại trừ nhân tố xã hội – lịch sử. Những nguyên tắc mỹ học trên đây đã hạn chế những khả năng nghệ thuật của văn học tự nhiên chủ nghĩa. Tuy nhiên, sự thâm nhập của sự thật đời sống vào tác phẩm văn học của họ đã lật đổ những nguyên tắc lí thuyết và khiến cho một số tác phẩm ưu tú của chủ nghĩa tự nhìên có một tác động nghệ thuật không nhỏ. Chính sự nghiên cứu sinh học vật chất đã giúp phần nào cho các nhà văn tự nhiên chủ nghĩa phát hiện ra bản chất giai cấp của ý thức, ví dụ : E. Dô-la (1840 – 1902) trong Mùa gieo mầm từ chỗ mô tả cuộc sống gia đình Mai-ơ đã khám phá ra cội nguồn của đấu tranh giai cấp.
Trong những năm 60 – 80 của thế kỷ XIX, chủ nghĩa tự nhiên đã có một tác động tích cực đến sự phát triển văn học như : mở rộng đề tài, xới lên những tầng mới của hiện thực cuộc sống, nghiên cúu sự tác động qua lại giữa cá nhân và quần chúng, vai trò của vô thức trong tâm lí con người,…
Thuật ngữ chủ nghĩa tự nhiên trong cuộc đấu tranh cho chủ nghĩa hiện thực đã không còn mang nội dung như đã được xác định trên đây, mà được dùng để chỉ cách tiếp cận sinh lí học phi xã hội đối với con người, hoặc để chỉ một khuynh hướng văn học chủ trương mô tả những hiện thực cuộc sống theo lối sao chép thiếu sự lựa chọn, khái quát, đánh giá.